Arbeidskaren frå Espeland

Ved inngangsdøra står ei rekkje kubbenissar. Ei fleirfarga, lysande stjerne heng på veggen. Eit hjarte og eit skilt med teksten «Velkommen til oss» møter bladfyken. Ved den kvite einebustaden ligg seks små, raude hytter med svarte tak. Det er ikkje mange meterane frå huset til hyttene.

Den kvite driftsbygningen er pynta med lys. Døra til mjølkerommet står open. Der står ein mjølketank og mange blå bøtter fulle av mjølk. I floren står kyrne side om side. Mjølkekvoten på 80 000 liter er oppbrukt. Difor får kalvane noko av overskotsmjølka. Resten leverer bonden utan betaling.

Kvar dag står Alv Espeland opp klokka 04.30. Han må verta ferdig med mjølkinga til mjølkebilen kjem klokka 06. Kyrne står framleis i båsfjøs, men mjølkebonden er fast bestemt på at han ikkje skal byggja om floren til lausdrift når det kjem nye reglar i 2034.

– Eg håpar eg har gjeve meg til den tid, seier han.

Truleg har over 700 kalvar sett dagens lys på Espeland i Jondal. Det er iallfall det øyremerka seier, fortel kona Helga.

Ekteparet seier at kyrne ikkje lenger får namn. Dei har gått tomme for idear. Men Alv kikkar vekk og mumlar noko om at han har namn på nokre av dei.

Dyra er ein stor del av livet til dei to jondølingane. Kyrne må ha stell kvar morgon og kvar kveld. Då dei tre borna var små, var det nokre kaninar og kattar på garden, men for det meste har det berre vore kyr.

– Galskap!

Inne i gangen heng jakkene fint på knaggar, og skorne står ryddig ved sida av kvarandre. Huset er fylt til randa med pyntegjenstandar. I kvar krik og krok sit ein nisse, eller det står annan julepynt. 

Innramma portrettbilete av dei tre borna og åtte barneborna heng innanfor døra i gangen. Heldigvis er dei arbeidsfolk, heile gjengen, seier Alv.

I den vesle gangen ved trappa står to fulle skap. Pokalane står side ved side. Nokre av dei har ein skiløpar på toppen og vitnar om at mannen har gått fort på ski. Lenge.

I om lag tretti år tevla Alv med joggesko eller ski på beina. I mange år trente han kvar dag. Søndagsturane kunne vara i fire timar. Han hadde korkje mat eller drikke med seg.

– Det var galskap! Eg drakk kanskje litt i bekkane undervegs. Ein sprang seg tom. Eg hadde ikkje peiling. Det er heilt gale, seier han og ristar på hovudet.

– Høyrde saga

76-åringen er ikkje like sprek lenger. Fylgjene av elendige joggesko og mange timar trening i beina var at han måtte byta begge knea. Operasjonen fjerna smertene, men han kan ikkje springa lenger.

– Å gå fort går fint, men å springa er veldig vanskeleg. Det er merkeleg, seier han.

Det fyrste kneet bytte han for om lag seks år sidan. Han hugsar det godt. Han låg på operasjonsbordet, med lokalbedøving, og fylgde med på skjermen.

– Eg kjende ingenting. Eg berre høyrde då dei saga av meg knea. Siste gongen har dei sikkert bomma litt. Dei slo så kolossalt i lengre tid for å få det på plass. Dei hadde sikkert laga for lite hol. Då dei slo, rista heile kroppen, seier han.

Les også:

Måtte rydda vegen etter uvêret

Etter nokre få dagar var han i sving att. Beskjeden frå legane var at han måtte bruka beina, men ta det roleg. Kor roleg han tok det, kan ein diskutera, for det gjekk ikkje mange dagane før han var på plass i skogen for å arbeida.

I haust har han brukt mange timar i skogen. Ekstremvêret «Amy» felte tre i store område i skogen. Spesielt mange av grantrea bonden hadde planta, gav etter for vinden. Men det er òg store rotvelter av furu, fortel Alv.

Han har brukt mange timar på å rydda Vassendevegen. Vegen fører til eit mykje brukt turområde og fleire hytter. Leiar i Jondal Idrettslag, Gudmund Toreid, skrytte til HF av ryddejobben og kalla Alv for ein institusjon.

Alv har to hytter i Vassenden-området. Den eine hytta er berre i bruk når han treng litt tid for seg sjølv. Ein ti minutt lang gåtur frå hytta har ekteparet ein støl. Når dei går lei kvarandre, reiser dei til kvar si hytte, spøkjer dei.

Tradisjonelt hushald

Kvar vinter syter ekteparet for at Vassendevegen er brøytt og open for allmenta. For det meste er det Alv som er å finna i traktoren. Han brøyter vegen etter at mjølka er levert. Etterpå går han inn i huset for å kvila. Nokre dagar klatrar Helga opp i traktorsetet.

– Ein må læra å køyra traktor, seier ho.

Ektemannen skryter av kona. Ho får til det meste. Ikkje berre kan ho køyra traktor og brøyta, men ho held huset i orden, handlar og passar på at maten står klar på bordet. Hushaldet er tradisjonelt på den måten. Alv kan ikkje laga mat, vedgår han sjølv.

På stovebordet står kakefatet. Tradisjonelle julekaker som brune pinnar, krumkaker og nøttetoppar har fått plass saman med den meir moderne varianten «Sarah Bernard».

Helga er dagleg leiar for campingplassen på Espeland. Sidan 1990 har ekteparet tilbydd turistar overnatting. 

Drifta starta tilfeldig. Ein person kom innom og spurde om løyve til å setja opp eit telt. Då fekk Alv ideen om å driva med camping. Han byrja med å byggja to hytter. Året etter bygde han fire til.

Om sommaren vert tunet fylt med campingvogner og telt. I tillegg finst over 50 sengeplassar i hus og hytter. Det er ikkje noko problem å ha turistane så tett på, meiner ekteparet. Sjølv om det var mykje bråk for nokre år sidan då det kom store puljar med ungdomar i snøbrettmiljøet. No er det flest born i 10–12-årsalderen på snøbrettleirane i bygda, fortel Helga.

Kjendisar i tunet

Det driftige ekteparet har hatt mange kjende personar på besøk. Mellom andre skiskyttarkongen Ole Einar Bjørndalen har hatt mange opphald i tunet. Kulekøyrar Kari Traa og alpinistane Kjetil André Aamodt, Lasse Kjus og Hans Petter «Burre» Burås er andre kjende andlet som har overnatta. Skientusiastane har hatt mange treningsøkter på Folgefonna.

På kontorveggen i fjøset heng fleire bilete av skikjendisar. Eit tosidig oppslag i Dagbladet viser Oddvar Brå i tet i eit skirenn. Som nummer to bak han kjem Alv i godt driv.

– Eg klarte berre henga på han i to–tre kilometer, så vart motbakkane for bratte.

Både skiløparane og Alv har brukt mange timar på Folgefonna. Ifylgje Alv er det ikkje mange jondølingar som nyttar breen eller brukte sommarskisenteret då det var i drift.

Les også:

«Med lite snø og snøsmelting er eg redd dette kan gå skikkeleg gale»

«Kva skjer når snøen smeltar, og ingen fyller på med snø frå området rundt? Eg er redd for at heisen dett ned!» skreiv Alv i eit lesarinnlegg i HF i slutten av mai. 

Han fekk rett. I byrjinga av september kollapsa heisen.

– Det er trist! seier spåmannen.

Han trur ikkje det er mange lokale som kjem til å sakna sommarskisenteret. Sjølv vil Alv sakna aktiviteten og alle laga som har vore på breen.

– Ein må jobba heile tida for å halda breen ved like. Vårherre er ikkje på vår side. Han baskar på og skal øydeleggja, seier Alv.

Å sjå at heisen kunne falla, var ikkje vanskeleg, meiner han. Men det var ikkje før i dei ti siste åra han tenkte at klimaet kunne verta eit problem. Det vart lenger og lenger bort til breen, seier han.

I 2000 trefte han ein stein då han var ute med trakkemaskina seinhaustes. Alv trudde at steinen hadde kome med breen, men det viste seg at steinen var toppen av eit fjell. Det var fyrste gongen han tenkte at det gjekk feil veg for den kjende breen. No viser om lag 40–50 meter av fjellet, ifylgje Alv.

– Breen har trekt seg tilbake iallfall 200 meter, seier han.

Provosert

Alv vert provosert av negativiteten og fokuset på ureining etter at heisen datt ned. Han meiner at miljøvernarar og andre som klagar på at heisen ureinar naturen, heller bør tenkja på fylgjene av at nokon reiser med fly, bussar og bilar frå mellom anna Asia for å gå nokre få steg på breen.

Alv er usikker på om klimaendringane er menneskeskapte. Nyleg las Helga ei avis frå 1930-talet. Ein bonde på Reisete fortalde at breen byrja å minka, fortel ho.

– Eg trur det vert vanskeleg å snu utviklinga, om ho ikkje snur av seg sjølv, seier Alv.

Han har fylgt med på breen i mange tiår. I den fyrste perioden hjelpte Alv til på dugnad. Seinare overtok han og kona drifta av sommarskisenteret, saman med nokre andre. Kona var dagleg leiar og dreiv kafeen, medan Alv tok seg av heisen og breen.

Driftsleiaren visste nøyaktig kva han måtte gjera. Han lærte seg korleis breen oppførte seg, og kvar han måtte henta og fylla snø for at alt skulle fungera. 

Han sytte for å fylla over vatnet, i botnen av heisen, med all snøen frå parkeringsplassen og frå kantane gjennom sesongen. Slik heldt han det i sjakk.

I 2019 kom vatnet til syne. Den sesongen hadde det ikkje vore bruk for Espeland, og han hadde ikkje jobba ved skisenteret.

Han vart henta inn att på hausten og kom i gang med snøflyttejobben.

– Dei fekk kalde føter, seier Alv.

Dei siste to åra har vintrane vore milde. Då har smeltinga gått fort, ifylgje Alv. 

Fonnapoliti

Eitt år tok han med seg tidlegare HF-redaktør Olav Bjørkum i trakkemaskina til toppen av Folgefonna. Det gjekk ikkje lenge før eit helikopter svirra like over taket på maskina. Etterpå vart han kalla inn til politiet. Det var ikkje lovleg å køyra i Folgefonna nasjonalpark, og politiet ville gje han 50 000 kroner i bot.

Det var fleire som køyrde ulovleg i området på den tida, ifylgje Alv. Spesielt var det fleire spor etter snøskuterar.

– Om eg kunne leika politi og seia frå om eg såg andre som køyrde ulovleg i området, skulle eg sleppa å betala bota. Slik vart eg politi på fonna, fortel han.

Det var ikkje fyrste gongen han tok på seg politirolla. Etter at Alv tok rekruttskulen på Vatneleiren i Sandnes, gjekk ferda til Oslo. Der var han militærpoliti i Garden. 

Nokre kveldar køyrde han patrulje i Oslo, og då hadde han fri dagen etter. Fridagane brukte han til å måla hus og raka i hagar i hovudstaden. Den omreisande vaktmeisteren minnest at han fekk ti kroner i timen. Om han tente ein femtilapp, gjekk han gjerne på restaurant om kvelden.

I militæret tok han på seg å vera frisør. For to kroner sytte han for å halda håret vekke frå øyra til dei andre. 

– Ein annan tok tre kroner, så eg stal alle kundane hans, seier Alv og ler.

Det vart korkje frisør eller politimann av Alv, sjølv om han søkte om plass på politiskulen etter militæret.

Kvelva på motorsykkel

Som 15-åring arbeidde han hjå Bleie Møbel i Øystese. Han hadde 3,50 kroner i timen. Den fyrste lønsutbetalinga var på 170 kroner. Han kjøpte ein brukt radio. Seinare kjøpte han både gitar og ein Tempo Taifun-motorsykkel.

– Eg var økonom, altså! Det har eg vore i alle år, seier han ironisk om kjøpa han gjorde berre fordi han hadde lyst.

Alv er forundra over at motorsykkelkøyringa for det meste gjekk bra, for han køyrde mykje på dårleg føre. Han minnest at det gjekk gale ein gong. Han skulle køyra motorsykkelen til ungdomshuset. Kva han skulle, hugsar han ikkje, men på veg nedover den nyskrapa grusvegen kvelva han.

Med hovudet fyrst enda ferda i ein stabbestein langs vegen. Hjelmen vart knust og steinen fauk i elva, men heldigvis fór ikkje sjåføren etter.

– Eg hugsar eg reiste meg opp att, så kom det ein kar forbi på sykkel. Han berre skratta og lo, og eg stod der heilt skjelven. Det var inga hjelp å få, fortel Alv.

Han køyrde til ungdomshuset, men innsåg raskt at han måtte køyra heim att. Morgonen etter vakna han med hovudverk.

– Du hadde sikkert hjerneristing, skyt kona inn.

Hjelmen har han teke vare på. Motorsykkelstyret vart skeivt og sykkelen trong reparasjon. Seinare gav han vekk køyretøyet til nokre kompisar. For eit par år sidan kjøpte han ein motorsykkel av same merke. No køyrer han småturar i bygda eller til stølen. Farten er lågare enn han var i ungdomen, lovar han.

– Folk ristar på hovudet, men det får dei berre gjera, seier Alv.

Fekk støvsugar i betaling

Etter halvtanna år i Øystese vart heimlengten for stor, og ungguten flytta heim att til Espeland før han reiste i militæret. Etter militærtida kom han attende til bygda. Han skulle byggja ei hytte, men det vart eit hus. 

I fem år arbeidde han på Folgefonn-kraftanlegget, mellom anna med å køyra veghøvel. Så vekependla han til Eidfjord og arbeidde med kraftverket der. Fyrst som sjåfør, men då han som køyrde veghøvel, fekk maskina over seg og døydde, overtok Alv jobben. 

På fritida laga han det som har vorte idrettsplassen i Eidfjord.

– Eg fekk ein støvsugar for jobben!

– Grasbanen der inne blei bra, han. Eg har nokre barneborn som spelar fotball. Dei påstår at han hallar litt og at det er lettare å spela den eine vegen.

Etter nokre år vart Alv send på skule i elementærteknikk, og etter kvart vende han tilbake til Jondal. Han byrja ved teknisk avdeling i kommunen i 1979, og var arbeidsformann til han gjekk av med pensjon då han var 62 år.

Då ekteparet i 1999 overtok drifta på fonna, var det litt hektisk, oppsummerer Alv. 

Helga fortel at den gamle lensmannen ofte gjekk på ski på Folgefonna. Han meinte at breen skulle veksa og til slutt «eta opp» heile kafébygget. Difor rådde han ekteparet til ikkje å gå inn i heisdrifta.

– Men det har berre gått hin vegen. At det skulle gå så gale som dette dei siste to åra, kom litt brått på. Eg visste at det smelta, for det viste då fjellet kom fram, seier Alv.

– Det har òg vore dårlege snøvintrar, og det har hatt sitt å seia, seier Helga.

Varierande snømengd

Frå om lag 1990 hjelpte Alv til på dugnad. Då var det fleire små heisar på breen. I 1995 kom den store heisen.

– Då trudde eg at dette skulle verta ei kjempegullgruve for Jondal, seier Alv.

Han fortel at vêret svinga då òg. Den fyrste sommaren var det mykje snø. Sesongen var lang med oppstart i mai og drift ut september. I 1994 kom det mykje snø, men i 1996 var det nesten ingenting. Alv brøytte vegen opp til breen med kommunen sin shovel på éin dag, og parkeringsplassen på to dagar. Normalt tok jobben to–tre veker. 

Vegbrøytinga kostar fort 1,5 millionar kroner, ifylgje Alv. I tillegg til snøfresar må ein gjerne nytta gravemaskin for å grava snøen ned frå dei høge kantane. Trakkemaskinane har òg hjelpt til med å skubba snøen ned til han som fresar snøen vekk frå vegen, fortel Alv.

– Det er ein kamp!

Det kom mykje snø i mai i 1996, men senteret måtte stengja allereie i juli. Åra etterpå var snørike, ifylgje Alv.

– Økonomisk vart det vel ikkje så bra, seier han.

Ekteparet var med på drifta til 2008, og hadde god kontroll på økonomien i perioden.

– Då vart me kalla inn til møte med Jondal kommune, som eigde. Då hadde me betalt ned alt der oppe, både heisen og kafeen, men det visste eg ikkje då. Me hadde skote større parkeringsplass og bygd garasje. Kommunen var heilt gjeldfri. Då skulle kommunen ha dobbel leige, fordi me var der oppe og sleit oss ut, seier Alv.

– Då sette me foten ned. Men det var ingen problem for kommunen hadde nye folk. Det gjekk to år, og så gjekk dei nye drivarane konk. Så kom det endå nye folk inn som bygde ny kafé, seier Alv.

Han meiner at det nye bygget gjekk heilt over styr. Skifolket et niste som dei har med seg. Dei kjøper ikkje mat på restaurant, meiner Alv.

– Det gjekk «fillevegen», seier han.

Om ikkje leiga hadde auka, hadde han truleg halde fram med heisdrifta saman med dei andre.

Trente med Brå

Alv har mange timar i trakkemaskina på breen. Han trakka mellom anna langrennsløyper og laga skiskyttararena.

– Skiskyttarane skaut oppe. Det hadde dei sikkert ikkje lov til, men eg hadde laga til ein voll dei skaut mot. Bjørndalen og co. var her mykje og trente. Det var Oddvar Brå òg. Eg har hatt han med meg og sprunge. Han var dårleg til å springa der det var stein og ulendt, men då han kom på myr, sprang han fælt, fortel Alv.

Sjølv har Alv tevla mest på Vestlandet, men han har gått skirenn i Italia òg. Der deltok han i verdsmeisterskapen for veteranar. Han var ein av tre skiløparar som fekk sølv i stafett, og stilte til start i 30 og 50 kilometer.

– Det var ei oppleving! Det var kjekt, seier han.

Alv sprang mykje til fjells, gjekk på rulleski og skiturar på breen. Då han var ivrig og trente mykje, vann han mange lokale renn, mellom anna Kvamskogen rundt.

– Var det nokon som slo deg her i bygda?

– Nei, det trur eg ikkje! Eg trur eg har rekordane både her og der, seier han.