Ei lang kort-historie

Det er nesten 150 år sidan nordmenn byrja å sende julekort til kvarandre. Men den innarbeidde og folkekjære tradisjonen blir mindre og mindre utbreidd.

– Det eldste norske julekortet vi kjenner til, kom i 1883, og skikken blei raskt etablert som ein tradisjon. Allereie ved overgangen til 1900-talet var det å sende julekort blitt svært vanleg, fortel forskingsbibliotekar Guro Tangvald ved Billedsamlinga på Nasjonalbiblioteket.

Ifølgje tal frå Posten har mengda med julekort vi sender til kvarandre, gått dramatisk ned etter tusenårsskiftet. Kvart einaste år sender vi færre julekort.

Påfunn av engelskmann

Det var briten Henry Cole som i 1843 blei mannen bak det første julekortet. Myten seier at Cole hadde så mange venner å brevveksle med at han av praktiske årsaker fekk trykt opp eit kort med ei helsing som han kunne sende til alle. Slik unngjekk han å måtte skrive eigne brev til kvar einaste av vennene sine.

– Han gjekk til ein kunstnarvenn av seg og fekk laga det vi reknar som det første julekortet. Kortet viser ein familie som et julemat og skålar med drikke. Kortet viser også fattige folk – sannsynlegvis er det meint som ei oppfordring til velgjerd, fortel Tangvald.

Då julekortet førti år seinare kom til Noreg, vart nissen fort eit populært motiv. Han var òg hovudperson på det aller første norskproduserte kortet illustrert av Wilhelm Larsen.

– Nissen var lenge det vanlegaste motivet på julekorta. Religiøse motiv var ikkje utbreidde. Truleg kom det av at julekortillustrasjonane ikkje var rekna som høgverdig kunst. Altså meir kvardagsleg. I tillegg til nissane bar mange kort preg av familieliv og mattradisjonar, seier Guro Tangvald.

Stordomstida til julekorta varte frå om lag 1900 til mellomkrigstida.

– Det var vanleg å masseprodusere kort i Tyskland, fordi dei låg langt framme når det gjeld trykkjekunsten. Men under første verdskrigen blei ein stor del av trykkjeria heilt øydelagde, og difor vart det òg slutten på ein epoke i julekorthistoria, seier Tangvald.

Motstandskamp med kort

Under den tyske okkupasjonen mellom 1940 og 1945 blei etter kvart raude nissehuer eit symbol på motstandskamp her i landet. Illustratør Frank Ingvald Wathne teikna ein serie på ti julekort med teksten «God Norsk Jul» og nissar med lange, raude topphuer – typisk veldig norske motiv og med norske flagg på. Dei blei gitt ut jula 1941 og tyskarane oppfatta dette som hån og provokasjon og korta blei raskt forbodne. I 1942 gjorde tyskarane det òg ulovleg å bruke raude topphuer. Eitt av dei sterkaste symbola på jul vart dermed då forbode.

– Det blei vanleg å markere motstand mot okkupasjonen gjennom julekort. Illustratørane teikna nissar med huer i andre fargar, eller nissar som leitte etter hua si. Det var òg enkelte som illustrerte nissen med ei raud hue og ei ørn som gjekk til angrep – den tyske ørna som representerte okkupasjonsmakta.

For å unngå å bli straffeforfølgde var det få av motstandsillustratørane som nytta eigen signatur på julekortteikningane i krigsåra.

– Det var likevel eksempel på at fleire blei arresterte og kalla inn til avhøyr av tyskarane, fortel Tangvald.

Dyrt å skrive langt

I våre dagar er det vekta til eit kort eller eit brev som avgjer kor mykje ein må betale for å sende det, men slik var det ikkje før. Faktisk kosta det ekstra for å skrive langt heilt fram til 1982.

– Ein betalte ei krone og ti øre for opptil fem ord, og ei krone og tretti øre for meir enn fem ord i 1982. Det gjorde at ein kunne sleppe billig unna med den mest klassiske julehelsinga, «god jul og godt nyttår», fortel Tangvald.

Omtrent samstundes med at det blei billigare å skrive langt, byrja vi nordmenn òg gradvis å sende færre julekort. Ei utvikling som har halde fram heilt til no. Tangvald meiner det kan vere fleire grunnar til det.

– Eg har ikkje forska på dette, men eg vil tru at eit aukande press på å skilje seg ut med innhald kan ha påverka. I tillegg har det komme stadig nye måtar å sende helsingar på. Vi har mange digitale moglegheiter vi ikkje hadde før. Men det er nok også ein generasjonsting. Sjølv sender eg kort til barna til vennene mine – i håp om å plante denne tradisjonen også hos dei, seier Tangvald.

Pakkar erstattar kort

I 2017 handterte Posten Bring 10 millionar julekort, i år reknar dei med at det talet vil vere nede i 1,7 millionar.

– Vi har opplevd ein betydeleg nedgang i mengda med julekort. Reduksjonen har skjedd gradvis over fleire år, seier kommunikasjonsrådgivar Aleksander Hømanberg i Posten.

Han peikar likevel på at det kan vere mørketal.

– Vi veit at mange kort også blir sende i konvoluttar eller saman med pakkar, så det blir nok i realiteten sendt mange fleire enn 1,7 millionar.

Eit anna bevis på at det blir sendt færre julekort, er talet på kjøpte frimerke.

– Ved millenniumskiftet selde vi over 200 millionar frimerke, medan vi i fjor selde knappe 10 millionar, fortel Hømanberg.

Likevel ser Posten ein stor oppgang i talet på pakkar. I fjor handterte tenesta 2,5 millionar pakkar kvar einaste veke i førjulsstria.

– No ser det ut til at det talet vil auke i år òg, avsluttar Hømanberg.