Korleis kunne vi hamna her – i eit av verdas rikaste land? Eit varsku frå Kvam om kommuneøkonomi og velferda si framtid.

I Noreg – med eit oljefond på over 17 000 milliardar kroner og ei av dei mest solide økonomiane i verda – verkar det nesten uverkeleg at ein kommune som Kvam må kutta i helsetenester, redusera barnehagetilbod og vurdera nedlegging av skular. Men dette er realiteten me no står i. Og det skjer ikkje berre i storbyane eller Utkant-Noreg – det skjer her hos oss, midt i Hardanger, i ein kommune med sterke verdiar og lange tradisjonar for å ta vare på sine eigne. 

Kommuneøkonomien på brestepunktet 

Kvam herad har – som mange andre kommunar – blitt ramma av høgare utgifter til løn, straum, renter og pensjon. Samstundes aukar behovet for tenester innan helse og omsorg, både fordi folk lever lenger og fordi fleire treng hjelp. Og medan kostnadene stig, heng ikkje inntektene med. 

I tillegg har me, som kjent, hatt store investeringar dei siste åra. Ein flott, ny vidaregåande skule, i tillegg til den nye brannbåten, som no er forseinka og prega av usikkerheit rundt leverandøren, er eitt døme på kor krevjande det er å handtera store prosjekt i ein pressa kommuneøkonomi. Brann og beredskap er viktig – men det er også barnehagar, skular og eldreomsorg. 

Har me investert oss inn i ein vanskeleg situasjon? 

I ei tid med høg rente, uro i verdsøkonomien og aukande driftskostnader er det grunn til å stilla eit kritisk spørsmål: Burde me ha vore meir varsame med investeringar som er heilt eller delvis lånefinansierte? Når kommunen sit att med millionar i gjeld etter omfattande prosjekt – samtidig som ein må kutta i grunnleggjande velferdstenester – må ein tora å vurdera om pengebruken har vore riktig prioritert. Lån gjev handlekraft her og no, men krev nedbetaling i mange år framover. Når renta stig, aukar børa – og det er dei svakaste i samfunnet som merkar det først. 

Skattepengar utan retur? 

Endå meir urovekkjande er spørsmålet om kvar skattepengane eigentleg tek vegen. Kvar dag betalar folk i Kvam og resten av landet inn store summar i skatt – pengar som skulle gå til nettopp helse, skule og tryggleik. Likevel ser me at ein stadig større del av desse midlane vert verande i sentralforvaltninga – ikkje minst i Finansdepartementet – der dei vert brukte på å halda budsjettbalansen, eller sette inn i oljefondet for framtidig bruk. 

Men kva med notida? Kva med ungane som treng ein lærar i dag? Eller dei eldre som ventar på heimesjukepleie denne veka? Når kommunane må kutta i tenester for å oppfylla nasjonale mål, medan staten samstundes sit på overskot, då må det stillast eit kritisk spørsmål: Er fordelinga av fellesskapets pengar rettferdig? Kjem dei attende til dei lokalsamfunna som faktisk leverer velferda? 

Når velferda vert nedprioritert 

Me ser det allereie: Reduksjon i opningstider, samanslåing av barnehageavdelingar, og skulekutt som set små bygder i ein vanskeleg situasjon. For kva skjer når ein liten skule vert lagd ned? Når ein barnehage får færre tilsette? Når ein eldre ikkje får den hjelpa han treng for å bu heime? Det skjer noko med fellesskapet – med identiteten vår. Ein grendeskule er meir enn eit bygg. Han er eit symbol på at bygda har ei framtid. At familiar kan slå rot. At ungar får tryggleik og nærleik. Når slike institusjonar forsvinn, vert det vanskelegare å halda liv i lokalsamfunnet. 

Kor blei pengane av? Det store spørsmålet er dette: Korleis kan ein kommune som Kvam hamna i ein slik situasjon – i eit av verdas rikaste land? Oljepengane strøymer inn, men kommunane får stadig fleire oppgåver utan å få pengane med på kjøpet. Staten har pålagt kommunane store reformer og krav, som fleire lærarar per elev, fleire vaksne i barnehagen og styrkt helseteneste, utan å sikra varig finansiering. Resultatet er at Kvam og andre kommunar må kutta i noko for å klara lovpålagde oppgåver. 

Politisk ansvar og vanskelege val 

Det er viktig å erkjenna at også lokalpolitikarane i Kvam sit med eit stort ansvar. Dei er dei folkevalde som skal få budsjettet til å gå opp – kvart einaste år – i eit stadig meir krevjande økonomisk landskap. Når driftsunderskotet veks og handlingsrommet minkar, vert kvar krone eit spørsmål om prioritering. Skal ein verna skulen i ei bygd – eller sikre fleire hender i eldreomsorga? Skal ein halda oppe breidda i barnehagetilbodet – eller investera i nødvendig utstyr til teknisk drift? 

Budsjettarbeidet i Kvam er – som i mange andre kommunar – prega av intense diskusjonar mellom posisjon og opposisjon. Det er ulike syn på kva som er viktigast, kva som kan venta, og korleis ein bør bruka dei knappe ressursane – og ofte vert det flytta på småbeløp, som i det store bilde ikkje betyr mykje, men som for den enkelte kan bety ein stor forskjell, som for eksempel innan førebyggjande rus- og omsorgsarbeid. I ein tidlegare budsjettrunde la opposisjonen fram eit meir nøkternt budsjett, der ein tok inn over seg dei mørke skyene som samla seg i horisonten. Dei peikte på behovet for å stramma inn før det var for seint, og åtvara om at vidare pengebruk måtte vera ansvarleg og målretta. Posisjonen, med fleirtalet bak seg, valde likevel ei meir offensiv linje – som i ettertid har vist seg å vera krevjande å bera. 

Slike politiske kampar er ein naturleg del av demokratiet, men dei vert ekstra harde når det ikkje lenger handlar om å fordela overskot, men om kvar ein skal kutta. Då vert også retorikken skjerpa, og tilliten mellom partane kan bli pressa. Likevel er det avgjerande at politikarane klarar å samarbeida, sjå heile kommunen – ikkje berre eiga bygd eller partifarge – og stilla seg spørsmålet: Kva type Kvam vil me etterlata oss til neste generasjon?

Kva må skje vidare? 

Om me skal snu utviklinga – både i Kvam og resten av landet – må det skje fleire ting: 

• Staten må ta større ansvar for dei oppgåvene kommunane vert pålagde. 

• Finansieringssystemet må endrast, slik at distriktskommunar som Kvam ikkje kjem dårlegare ut. 

• Me må få rom for lokale prioriteringar, slik at me sjølve kan velja kva som er viktigast for bygdene våre. 

• Me treng ein ærleg debatt om kva velferd faktisk kostar – og at det ikkje går an å få alt utan å investera i fellesskapet. 

Fellesskapet sitt vegval

Kvam har sterke tradisjonar for dugnad, nærleik og omsorg. Me veit at me får til mykje – viss me står saman. Men me treng også at staten stiller opp, ikkje snur ryggen til. For spørsmålet er eigentleg ikkje om me har råd som nasjon. Spørsmålet er om me har vilje. Til å satsa på dei minste. På dei eldre. På framtida vår.